اتودهای ایرانی برای کمانچه

کتاب اتودهای ایرانی برای ویولن، مجموعه‌ای کم نظیر از تمرین‌های کاربردی در مدهای موسیقی ایرانی و تنالیته‌های مرسوم این ساز است که مهدی مفتاح آن را تالیف کرده است. با توجه به کمبود اتود با فواصل ایرانی در کوک‌های متنوع برای کمانچه، ویرایش این کتاب برای ساز کمانچه امری ضروری می‌نمود که در قالب کتاب اتودهای ایرانی برای کمانچه، شامل ۲۸ اتود منتشر شده است.

در حقیقیت کمانچه سالیان طولانی است که دچار ضعف رپرتوار با محتوای ایرانی به ویژه در کلاس‌های فراگیری این ساز است؛ ازاین رو، با توجه به آشنایی اجمالی قریب به اتفاق مدرسان کمانچه با اتودهای مفتاح و تأثیر قابل توجه آن بر توان تکنیکی دست چپ و راست هنرجویان، این انگیزه ایجاد شد تا کتاب اتودهای ایرانی برای ویولن، برای ساز کمانچه ویرایش شود.
چند نکته در مورد ویرایش کتاب اتودهای ایرانی برای کمانچه:
۱. انتقال: نکته‌ای که در مورد مبحث انتقال در ساز کمانچه باید در نظر گرفت، این است که نت کمانچه بنا به رپرتوار اجرا و انتخاب کوک مرتبط می‌تواند انتقالی نوشته شده و یا به صورت مطلق در نظر گرفته شود. موضوع بسیار مهم این است که انتقالی بودن کمانچه ارتباطی با ضعف نوازندگی و یا ساختار ساز ندارد و این مسئله به طور مستقیم به ردیف دستگاهی موسیقی ایرانی و حضور نت مهم واخوان (نت ایست یا شاهد) در سیم‌های دست باز مربوط می‌شود و نمی‌توان فرهنگ و عادت شنیداری مردم ایران را در این مورد نادیده گرفت و آن را با موسیقی غرب و ساز ویولن مقایسه کرد. با نگاهی گذرا به مناطق مختلف ایرانِ فرهنگی، می‌توان دریافت که سازهای زهی – آرشه‌ای در این مناطق نیز انتقالی است. پس اگر سیم‌های کمانچه به طور مطلق در نظر گرفته شود، بازهم در عمل، انتقال ناگزیر خواهد بود؛ با این تفاوت که مکتوبات حدودا پنجاه ساله ساز کمانچه و شیوه آموزش مدرسان آن باید تماما بازنگری شود. در نتیجه کتاب اتودهای ایرانی برای کمانچه با همان کوک‌های مرسوم و کاربردی کمانچه ویرایش شده است.

۲. کوک اتودها: در نسخه اصلی کتاب اتودهای ایرانی برای کمانچه، برای انتخاب کوک قطعات به موضوع مهم حضور نت واخوان که باید با مایه‌های ایرانی همخوانی داشته باشد، توجه نشده بود، از این رو، انتخاب کوک در تمام قطعات با توجه به مدالیته و تنالینه اتودها انجام شده است. البته نوازندگان می‌توانند در صورت نیاز تمام اتودها را با کوک‌های متنوع تمرین کنند.

۳. پوزیشن‌ها (position) و انگشت‌گذاری‌ها: انتخاب پوزیشن‌ها و انگشت‌گذاری‌ها در نسخه اصلی با توجه به کوک موردنظر مؤلف انجام شده بود که البته در بعضی موارد ناایمن و غیر منطقی به نظر می‌رسید. در ویرایش کتاب علاوه بر توجه به اصول امنیت، راحتی و تأمین موسیقی، به رنگ‌های صوتی متنوع در پوزیشن‌های مختلف بر روی چهار سیم، توجه ویژه شده است تا نوازندگان علاوه بر تمرین قطعات، با بخش‌های صوتی ساز نیز آشنا شوند. البته در این مورد نیز نوازندگان می‌توانند نه به خاطر گریز از چالش در نوازندگی - که اتودها بهترین تمرین برای بهبود و شناخت ضعف‌ها و ارتقای نوازندگی است - بلکه بنا به ضرورت و تمرین‌های بیشتر، انگشت‌گذاری‌ها را تغییردهد.

۴. تقسیمات آرشه و آرشه‌گذاری‌ها: برای رسیدن به صدای درخشان با دینامیک متنوع در حین اجرای اتودها همواره باید با توجه به تمپو و ریتم قطعات، به تقسیمات آرشه و آرشه‌گذاری نیز توجه شود. به غیر از چند قطعه معدود، آرشه‌گذاری‌های باقی قطعات حذف شده است و در آخر کتاب انواع آرشه‌گذاری ارائه شده است تا نوازندگان علاوه بر اجرای اتودها به صورت تنوتو ( tenuto)، با آرشه‌گذاری‌های ارائه شده بر روی قطعات به بیان‌های (articulation) متنوعی دست یابند.

کتاب اتودهای ایرانی برای کمانچه برای سطح پیشرفته ساز کمانچه ویرایش شده است؛ بنابراین نوازنده باید با تکنیک‌های دست راست و چپ آشنا باشد. به بیان دیگر، دست راست نوازنده برای ارتعاش سیم باید از حالت‌های مختلف آرشه‌کشی به سه صورت افقی، موجی و دایره‌وار استفاده کند و در دست چپ، استفاده از حرکت مخالف (حرکت انگشتان در عرض دسته ساز بدون دخالت شست، مچ و ساعد)، حرکت نیم‌دایرهای آرنج برای تغییر زاویه دست در عرض دسته (به ویژه برای اجرای دوبل و آکورد) و همچنین تسلط بر تمامی پوزیشن‌های کمانچه اعم از حرکت‌های عمودی و افقی و بالطبع تغییر پوزیشن‌های ساده، ترکیبی و پیچیده، ضروری است.
بدیهی است اتودها را می‌توان با تمپو و دینامیک متنوع با توجه به سطح نوازندگی تمرین نمود.چیدمان قطعات با توجه به کوک‌های مشترک اتودها صورت گرفته است، به آسانی و یا سختی آن‌ها؛ در نتیجه قطعات را می‌توان به صورت مستقل بدون در نظر گرفتن ترتیب اتودها تمرین کرد.

کتاب اتودهای ایرانی برای کمانچه اثر مهدی مفتاح ویرایش کیخسرو مختاری در ۷۲ صفحه توسط نشر نای و نی منتشر شده است.