آموزش دوتار

کتاب آموزش دو‌تار موسیقی مازندران دوره ابتدایی و متوسطه، تالیف نبی احمدی، قصد واکاوی دوتار مازندران و ویژگی‌های ساختاری این ساز و رنگ صوتی آن و اشکال مختلف این ساز و همچنین جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دوتار مازندران را در سال‌های متوالی ساخت و تغییر آن دارد. علائم استفاده شده در این کتاب همسان با دیگر کتاب‌های آموزشی می‌باشد و سعی شده در هنگام استفاده از آن، برای آن دسته از علاقمندان که نوازنده‌ی سازهای هم‌خانواده دوتار هستند مشکلی از جهت علامت‌گذاری پیش نیاید.

موسیقی مناطق همجوار مازندران، مانند خراسان و گیلان به خاطر احساسات مشترک ملی و قومی و شباهت‌های مضمونی و از طرفی موسیقی ترکمنی با وجود تفاوت‌های آشکار خود با موسیقی مازندرانی تاثیر بسیاری بر موسیقی مازندران گذاشته است. از آنجا که دوتار از ناحیه شرقی مازندران برخاسته است، به لحاظ ارتباط با نواحی مرکزی و غربی مازندران از موسیقی کتولی، ترکمنی و تا حدودی خراسانی تاثیر پذیرفته است. حاصل این آمیختگی، پیدایش منظومه‌ای زیبا و مهم با عنوان هرایی است که توسط خنیاگران با ساز دوتار اجرا می‌شود و با فاصله‌گیری درست از موسیقی شمال خراسان و موسیقی ترکمنی به بیان ویژه‌ای در موسیقی شرق مازندران دست یافته است، در تقابل این فرهنگ‌ها قوم گدار نقش عمده‌ای در تکوین و تکامل ساز دوتار و موسیقی این منطقه داشته‌اند.

موسیقی شرق مازندران که ساز دوتار نقش اصلی در ارائه‌ی آن دارد بر محور چند مقام شکل گرفته که رایج‌ترین آن‌ها منظومه هرایی می‌باشد، این منظومه به دلیل تاثیر‌پذیری از موسیقی مناطق همجوار ذکر شده با دوشیوه‌ی اصلی، یعنی هرایی کتولی و هرایی قنبرآبادی اجرا می‌شود که دارای شاخه‌های متعدد و تعداد قابل توجهی ریز مقام و ترانه است. شیوه هرایی قنبرآبادی بیشتر مربوط به نوازندگان گدار و شیوه هرایی کتولی متاثر از نوازندگان غیر گدار است. به نقل از منابع تاریخی گدارها تیره‌ای از خنیاگران هندی الاصل هستند که مهاجرت آن‌ها در ناحیه شرقی مازندران در طول دوره‌های مختلف تاریخی شکل گرفته است و از اثرات قابل توجه آن‌ها انتقال برخی از سازها مانند دوتار و کمانچه به مازندران بوده است.

دوتار، یکی از مهم‌ترین سازهای رایج در مازندران است که هم در همراهی آواز و هم به تنهایی استفاده می‌شود و از دیرباز در موسیقی منطقه نقش برجسته‌ای داشته است. و در فرایند آن نوازندگانی پدید آمدند که هم ساز می‌نوازند و هم می‌خوانند و همین نوازندگان در ساخت ساز دوتار هم نقش تاثیر‌گذاری دارند.

برخلاف دوتارهای ترکمنی و خراسانی دوتارهای مازندران از وحدت شکلی و حجمی واحدی برخوردار نیستند، یکی از دلایل ناهماهنگی در شکل این ساز به دلیل عدم تابعیت خنیاگران دوره‌گرد به اسلوب‌های ثابت و معین است و از هر چیزی تاثیر می‌پذیرند و با ذائقه و اصول زیبایی شناسی خود ترکیب می‌کنند. از آنجا که شکل دوتار مازندران آمیخته‌ای از دوتار مناطق همجوار ترکمنی و خراسانی است، اما توانسته از خصایص عمومی موسیقی مازندران تبعیت کرده و رنگ و حالت بیانی مستقلی پیدا نماید و از این روی با حالات اجرایی دوتار ترکمنی و خراسانی تفاوتی آشکار دارد.

امروزه به دلیل فراگیر شدن این نوع موسیقی و گسترش آموزشگاه‌های موسیقی در استان مازندران و اقبال و توجه علاقمندان زیاد به یادگیری این ساز و مکتوب کردن متد آموزشی برای ساز دوتار و از طرفی ویژگی خاص دوتار و فراهم بودن امکانات اولیه‌ی ساخت و به عبارتی سادگی ساختمان دوتار منطقه‌ی مازندران سبب شده تا افراد متعددی به ساخت این ساز روی آورند و نتیجه‌ی آن شکل‌های مختلف این ساز با سلیقه‌های متفاوت و ابعاد نامشخص و بدون آگاهی از ویژگی‌های صوتی ساز منطقه به بازار مصرف عرضه شده و فضای نامناسبی را برای شناخت هنرجویان و علاقمندان این رشته فراهم ساخته است. از سویی دیگر گروه‌های مختلف موسیقی برای ایجاد تنوع صدا و امکانات صوتی متفاوت؛ پرده‌های دوتار را هم دست‌کاری کرده و بدون توجه به رپرتوار دوتار منطقه‌ی مازندران باز هم به زعم ناآگاهی خود بر توانایی دوتار افزودند و هر چه تصور می‌کنند با این ساز می نوازند و می‌خوانند.

اگرچه موسیقی حد و مرز خاصی را نمی‌طلبد ولی عوامل زیادی در بازشناسی و تفکیک موقعیت‌های جغرافیایی هر منطقه نقش جدی ایفا می‌کنند تا مرزبندی مشخصی را برای سازهای آن مناطق تعیین نمایند. دوتار مازندران نیز از این قائده مثتثنی نیست، طول و عرض کاسه‌ی طنینی دوتار، طول دسته دوتار، نحوه‌ی نواختن و سونوریته‌ی این ساز و آکسان‌های جملات موسیقی و تاکید واژگان و گویش خاص مازندرانی و ریتم‌های رایج و نهایتا خاستگاه اصلی موسیقی این منطقه، همه و همه در رنگ صوتی این ساز تاثیر به سزایی گذاشته و تفاوت دوتار مازندران را با مناطق مختلف بسیار روشن ساخته است.

کتاب آموزش دو تار موسیقی مازندران دوره ابتدایی و متوسطه اثر نبی احمدی در ۱۱۴ صفحه همراه با فایل صوتی توسط نشر سرود منتشر شده است.