دستور تار و سه تار

کتاب دستور تار و سه تار دوره متوسطه تالیف حسین علیزاده، با هدف آشنا شدن سریع‌تر، تسلط و درک راحت‌تر هنرجویان از محتوای موسیقی دستگاهی تالیف شده است. این کتاب برای پرورش ذوق هنرجویان و آشنایی عمیق‌تر با نغمه و فرم‌های موجود در موسیقی دستگاهی، تمام هفت دستگاه و پنج آواز منشعب از آن‌ها را به صورت مختصر در خود جای داده است. همچنین کتاب دستور تار و سه تار، هنرجویان را با فرم‌های متداول در اجرای موسیقی دستگاهی مانند پیش‌درآمد، چهارمضراب، ضربی و رنگ آشنا خواهد کرد و گوشه‌های اصلی دستگا‌ها و آوازها را نیز خواهد آموخت.

نکته مهم برای هنرجویانی که برای اولین‌بار با ردیف مواجه می‌شوند، درک کشش‌ها و غالب‌بندی ریتم و ملودی‌هاست. متن ردیف دارای ریتم‌های گوناگون و متغییر است. در کتاب دستور تار و سه تار دوره متوسطه برای ساده شدن گوشه٬ ریتم اولیه‌ی هر گوشه به عنوان غالب ریتمیک آن در نظر گرفته شده است. در ابتدا هنرجو با راهنمایی هنرآموز با الگوی ریتمیک اولیه‌ی گوشه آشنا می‌شود. سپس ملودی در قالب همان الگو در کل گوشه تکرار می‌شود. به همین دلیل تمام گوشه‌ها از نظر ریتم٬ به صورت قرینه، زیر هم‌نویسی، شده‌اند تا در همان نگاه اول، کل ریتم هر گوشه برای هنرجو قابل رویت باشد. ضمنا در قطعه‌های ضربی اگر آهنگ‌ها اشاره به گوشه دارند، نام آن گوشه در همان‌ جا ذکر شده تا هنرجو حرکت آهنگین گوشه‌ها را در قطعه‌های ضربی نیز فراگیرد.

علاوه بر این، نکته‌ی مهم دیگری که در هنگام استفاده از کتاب دستور تار و سه تار دوره متوسطه باید مد نظر هنرجویان باشد، به کارگیری مضراب‌های بجا و درست است. در بسیاری از جمله‌ها، مضراب‌ها به صورت‌های گوناگون و متنوعی به کار می‌روند. باید توجه داشت که هر مضراب راست یا چپ به دلیلی در جای خاص خود آمده و نباید به صورت دیگری اجرا شود. مضراب‌های راست که به شدت بیشتری اجرا می‌شوند، در واقع وظیفه‌ی تشکیل تقسیمات ریتمیک در آواز را به عهده دارند. علاوه بر این، از مضراب‌بندی‌های مختلف به منظور ایجاد حرکت در ریتم، حفظ قرینگی‌های ریتمیک و ملودیک، تطبیق ملودی با هجا‌های کلام، ایجاد تنوع در تحریر‌ها، ایجاد شدت‌ها و آکسان‌های مختلف، ایجاد لحن‌های گوناگون، رعایت امکانات تکنیکی ساز و رسیدن به سرعت مطلوب استفاده می‌شود.

دقت در انگشت‌گذاری‌ها نیز اهمیت بسیار دارد. انگشت‌گذاری در سه‌تار و تار، دو گونه است:

۱. انگشت‌گذاری به شیوه‌ی قدما که دارای خصوصیات زیر است:
الف) انگشت‌ها اغلب به صورت پیوسته و بدون پرش حرکت می‌کنند.
ب) حرکت انگشت‌ها اغلب به صورت پیوسته و بدون پرش حرکت می‌کنند.
ج) حرکت‌های پاساژگونه، بیش از حد فواصل چهارم یا پنجم، به ندرت صورت می‌گیرد.

۲. انگشت‌گذاری به شیوه‌های جدید:
در قرن اخیر دو استاد بزرگ تحولاتی در زمینه‌ی  انگشت‌گذاری تار به وجود آورند و هر کدام با شیوه‌ی نگرش خاص خود، نوع جدیدی از آن را ابداع کردند. علی نقی وزیری، مولف کتاب ردیف دوره عالی، انگشت‌گذاری جدیدی را بنا به ضرورت حرکت ملودی آثار خود به‌وجود آورد. در شیوه‌ی انگشت‌گذاری او این خصوصیات را می‌توان دید:
الف) پاساژ‌های طولانی‌تر از شیوه‌ی قدما حتی در حد و یا بیش از یک اکتاو
ب) پرش‌های بزرگ‌تر از فواصل متداول مانند ششم، هفتم، هشتم و ...
ج) استفاده از دوبل نت با انگشت‌گذاری همزمان روی یک یا دو سیم
د) استفاده از ملودی‌های کروماتیک با انگشت‌گذاری خاص
ه) استفاده از شست روی سیم بم برای ایجاد فاصله‌ی اکتاو

علی اکبر خان شهنازی نیز در انگشت‌گذاری تحولاتی ایجاد کرد. در شیوه‌ی انگشت‌گذاری او علاوه بر نگرش سنتی، استفاده از ملودی‌های غیر سنتی و تاثیرپذیری از وزیری هم مشهود است. خصوصیات زیر را در این نوع انگشت‌گذاری می‌توان مشاهده کرد:
الف) استفاده‌ی مکرر از دوبل سیم سفید برای اجرای فواصل دوم و سوم
ب) اجرای نت‌های مقطع پی‌درپی
ج) اجرای دوبل نت با فواصل موازی چهارم
د) استفاده از شست روی سیم بم برای ایجاد فاصله‌ی اکتاو و نیز کندن سیم بم به وسیله‌ی شست
ه) مالش‌های طولی یا گلیساندو

درکتاب دستور تار و سه تار دوره متوسطه سعی شده است که در چارچوب ملودی‌های ردیف، انگشت‌گذاری‌ها بی‌بهره از تحولات و نیز دور از منطق انگشت‌گذاری ردیفی نباشند. کتاب حاضر برای تارو سه‌تار، یک‌جا، در نظر گرفته شده است. تفاوت عمده‌ی اجرا در سه‌تار و تار در مضراب‌های راست است. به این  صورت که گاهی راست تار، در سه‌تار، چپ اجرا می‌شود. البته بیشتر اوقات مضراب‌ها همسان هستند. برای مشخص شدن مضراب‌های مناسب تار و سه‌تار از علامت ) استفاده شده است که برای سه‌تار نشانه‌ی مضراب چپ و برای تار نشانه‌ی مضراب راست خواهد بود. اگر گاهی در انگشت‌گذاری تفاوتی باشد حتما روی نت یا در زیرنویس کتاب تاکید شده است.

کتاب دستور تار و سه تار دوره متوسطه اثر حسین علیزاده در ۱۵۶ صفحه توسط نشر ماهور منتشر شده است.