انسان شناسی موسیقی

در مسیر علمی و پژوهشی طی شده در شناخت موسیقی اقوام مختلف جهان، انتشار کتاب انسان شناسی موسیقی تالیف آلن مریام، یکی از نقاط عطف در پیوند این دو رشته به شمار می‌آید. رویکردهای مطرح شده در این کتاب واکنش‌های بسیاری را در پی داشت و برخی از پژوهشگران نقدهایی درباره‌ی روش مطالعاتی‌، نظریات و رویکردهای آن مطرح نموده‌اند. در زمان انتشار کتاب انسان شناسی موسیقی، بسیاری از پژوهشگران آن را یکی از مهم‌ترین نوشته‌های موجود در ادبیات موسیقی‌شناسی نامیدند. برای مثال گیلیس معتقد بود که توانایی مریام در ایده‌پردازی، ادراک او در طبقه‌بندی و توجه به جزئیات در اثری مانند انسان شناسی موسیقی بازتاب پیدا کرده است. همچنین به زعم برخی دیگر از پژوهشگران، تاثیر‌گذارترین کتاب‌ها در تاریخ موسیقی‌شناسی قومی بوده است.
برونو نتل در سخنرانی خود در یادبود مریام پس از مرگ او به کتاب انسان شناسی موسیقی اشاره کرده و نیز در تایید رویکردهای بدیع مریام در این کتاب می‌نویسد: مطمئنا در چند دقیقه نمی‌توانم چنان که باید از نوشته‌های آلن بگویم. اما به نظر من انسان‌شناسی موسیقی مهمترین دستاورد اوست؛ کتابی که در واقع خلاصه‌ای است از آن چیزی که مریام تا آن زمان انجام داده بود و نظریات و رویکردهایی را معرفی می‌کند که پشتوانه‌ی آن بصیرت و تجربیات شخصی او هستند.

اما در برابر این تمجیدات، انتقاداتی نیز بر دیدگاه‌های مختلف مریام شد. برای مثال دیوید مک آلستر با اشاره به تشبیه موسیقی به مثابهی فرهنگ، مریام را مورد نقد قرار می‌دهد. او بیان می‌کند که اگر بنا باشد بگوییم موسیقی به مثابه فرهنگ است، بنابراین سایر پدیده‌ها را نیز می‌توان در فهرستی آورد و تمامی آن‌ها را به مثابه فرهنگ تلقی و تعبیر کنیم و با عباراتی طنزآمیز این پرسش را طرح می‌کند که آیا «خوردن غذا یا استفاده از کراوات نیز به مثابه فرهنگ» تشبیه درستی خواهد بود؟ نورما مک لاد نیز در نوشته دیگری در سال ۱۹۷۴، کتاب انسان شناسی موسیقی را از منظر ساختار نگارشی مورد تحلیل و انتقاد قرار می‌دهد. بحث اصلی او بر سر این است که این کتاب در اصل مجموعه‌ای از فصل‌های مجزا است و می‌تواند چینش مرتبط دانسته شده‌ای از چند مقاله‌ی مجزا به شمار بیاید. خانم مک لاد در مقاله‌ی دیگری با عنوان «پژوهش‌های موسیقی شناسی قومی و انسان شناسی» به بررسی مطالعات نگاشته شده در زمینه انسان‌شناسی و موسیقی می‌پردازد که در این مقاله نیز به کتاب انسان شناسی موسیقی اشاره می‌کند.

امروز و پس از گذشت بیش از پنجاه سال از نخستین چاپ کتاب انسان شناسی موسیقی و با وجود انتقادات و همچنین تمجیداتی که از دید انسان شناسان و موسیقی شناسان قومی درباره‌ی این کتاب نگاشته شده، نام آن در میان دانش‌پژوهان این رشته و در تمامی مراکز آموزشی موسیقی‌شناسی قومی مورد توجه بوده و شاید همین ویژگی و همین ماندگاری نشان دهنده‌ی ارزش‌های موجود و انکارناپذیر این کتاب باشد. در کتاب انسان شناسی موسیقی به خوبی نشان داده می‌شود که مطالعه‌ی انسان و انسان موسیقی‌دان از چه زوایایی می‌تواند مورد کاووش قرار بگیرد.

کتاب انسان شناسی موسیقی از سه بخش و پانزده فصل تشکیل شده است. عنوان‌های سه بخش اصلی کتاب عبارت‌اند از موسیقی‌شناسی قومی، مفاهیم و رفتار، و مسائل و راه حل‌ها.
بخش نخست: بر آن است که علاوه بر معرفی تاریخی اجمالی از شکل‌گیری مفهومی رشته‌ای با عنوان موسیقی‌شناسی قومی به دو مسئله‌ی مهم و بنیادین دیگر یعنی ارائه‌ی نظریه‌ای در تعریف این رشته و روش پژوهش میدانی و مطالعاتی بپردازد.
بخش دوم: به مفاهیمی می‌پردازد که در عین ارتباط با مقوله‌ی صوت و صدا، به حواس و ادراکات تولید‌ کننده‌ی این صدا، یعنی انسان، مربوط می‌شود: اینکه چگونه حواس مختلف انسانی در دریافت موسیقی با یکدیگر ترکیب می‌شوند، روند یادگیری موسیقی در انسان و در بطن بومی اقوام مختلف چگونه پیموده می‌شود و موسیقی چگونه خلق می‌شود. درعین حال دو وجه کاملا متمایز انسان در مواجهه با موسیقی نیز مورد بحث قرار می‌گیرد: جایگاه اجتماعی موسیقی‌دان در جوامع مختلف و ارتباط انسانی‌ترین توانایی انسان در ارتباط با موسیقی یعنی زبان.
بخش سوم: با عنوان مسائل و راه حل‌ها به حضور این موارد در متن مطالعه‌ی موسیقایی اشاره می‌کند و موسیقی را در ارتباط با حواس تولید کننده‌ی آن یعنی انسان در کنار هم قرار می‌دهد و وارد مباحث بسیار پیچیده‌ای مانند زیبایی‌شناسی و نمادین بودن موسیقی می‌شود.

برگردان فارسی کتاب انسان شناسی موسیقی از چند جهت می‌تواند پاسخگوی پاره‌ای از نیازهای رشته‌ی انسان‌شناسی موسیقی و موسیقی‌شناسی قومی در ایران باشد. نخستین مورد این است که این کتاب، از جمله کتاب‌های مرجعی به شمار می‌آید که گذشت زمان نتوانسته است باعث کهنگی مفاد علمی مطرح شده در آن شود و امروزه اگر تنها درباره‌ی عنوان آن صحبت کنیم، می‌توانیم به جرات بگوییم که این عنوان، نمونه‌ای بدیع و فرهنگ‌ساز بوده و هست، چرا که باعث ایجاد نگاهی تازه‌ به موسیقی و تثبیت و تببین رشته‌ای نوین در شناخت موسیقی شده است. علاوه بر این‌ها مریام در کتاب انسان شناسی موسیقی به خوبی نشان می‌دهد که موسیقی پیش‌تر از آنکه صدایی برای تحلیل و مطالعه‌ی خردمندانه‌ی انسان‌ها باشد، رفتاری انسانی و غریزی به شمار می‌آید و بنابراین شناخت به اصطلاح علمی آن، بدون تردید به شناخت تولید کننده‌ی آن یعنی انسان نیازمند است.
نبود و نیاز برگردان فارسی کتاب انسان شناسی موسیقی به عنوان کتابی روش‌مند و حاوی داده‌هایی قابل توجه و مستند برای دانش پژوهان این رشته در ایران همیشه احساس می‌شد و امید است با انتشار این اثر و با بهره‌گیری از نظریات و روش‌های به کار برده شده در آن گامی در شناخت و شناساندن عمیق‌تر موسیقی ایران برداشته شده باشد.

کتاب انسان شناسی موسیقی اثر آلن مریام ترجمه مریم قرسو در ۴۸۰ صفحه توسط نشر ماهور منتشر شده است.