لطف تمبک

از آن‌جا که تا به حال در زمینه‌ی آموزش سازهای ایرانی برای کودکان تجربه‌ی چشم گیری انجام نشده است می‌توان گفت کتاب لطف تمبک اولین تجربه‌ی مناسبی است که از همه‌ی امکانات برای افزایش علاقه و درک هنرجویان کودک و نوجوان استفاده کرده است تا آن‌ها بتوانند تکنیک و درک ریتم را به طبیعی‌ترین شکل، یعنی از طریق بازی‌های مناسب، ضرب المثل‌ها، چیستان‌ها، و توجه به شیطنت‌های خاص دنیای‌شان کسب کنند و با نگاه به پیرامون‌شان، استفاده‌های مطلوب و مناسبی ببرند.

هدف اصلی در کتاب لطف تمبک آموزش ساز تمبک نیست، بلکه از این ساز به عنوان وسیله‌ی مناسبی برای ورود به دنیای موسیقایی کودکان به منظور آموزش ریتم به آنان استفاده شده است. عامل ریتم که یکی از اجزاء اصلی موسیقی است نقش مهمی در ساماندهی ذهن و به نظم کشیدن فعالیت‌های آن دارد. همچنین تاثیر آن در موزونی حرکات بدن، تعادل، حتا شیوایی گفتار و رسایی بیان غیرقابل انکار است. ذهن و بدنی که با ریتم خو گرفته باشد، با قدرت بیشتری با نظم جهان هماهنگ می‌شود. با توجه به این که یکی از راه‌های تخلیه‌ی انرژی کودکان، کوبیدن اجسام به یکدیگر است و همه‌ی بچه‌ها این کار را دوست دارند، شروع آموزش و به نظم درآوردن فعالیت موسیقایی آنان به وسیله‌ی یک ساز کوبه‌ای البته به شرطی که این آموزش با تفریح و بازی همراه باشد به نظر منطقی می‌رسد.

بچه‌ها در دوازده سال اول زندگی، که دوران گسترش قابلیت‌های گفتاری آن‌هاست، علاقه‌ی فراوانی به کلام دارند. بسیاری از مفاهیم را می‌توان از طریق قصه به بچه‌ها آموخت و اگر مقصود آن باشد که مفهومی در حافظه‌ی آنان ثبت شود، می‌توان از شعر کمک گرفت. بچه‌ها خیلی راحت‌تر از بزرگ‌ترها متن‌های طولانی را حفظ می‌کنند، به ویژه اگر متن دارای وزن و قافیه باشد.

کتاب لطف تمبک تلاشی برای یاد دادن ریتم از طریق کلام موزون و قافیه‌دار و اجرای آن به وسیله ی تمبک به کودکان است. شرط اصلی تدریس این کتاب، داشتن مهارت در نوازندگی تمبک نیست. برای مدرس این روش، تسلط کامل به ریتم و توانایی اجرای تکنیک‌ها در حد تمرین‌های کتاب شرط کافی، و آشنایی با روان‌شناسی کودکان، توانایی در برقراری ارتباط با آن‌ها و داشتن حوصله و علاقه‌مندی به بچه ها شرط لازم است. با این همه چون ممکن است که بعضی از بچه‌هایی که با این روش کار کرده‌اند به ادامه‌ی کار به صورت شرکت در کلاس‌های رسمی تمبک و یادگیری نوازندگی این ساز علاقه‌مند شوند؛ هنرآموز باید دقت فراوانی در سالم بودن تکنیک بچه‌ها داشته باشد، مبادا که در آینده دچار مشکل تصحیح تکنیک شوند.

تمبک از جمله سازهایی است که در نیم قرن اخیر دچار تغییر و تحولات اساسی در تکنیک، و گاه در ساختار شده است. آن‌طور که از شواهد برمی‌آید تمبک در موسیقی ایران باستان به شکل کنونی آن وجود نداشته است و پیدایش آن به بعد از شکل‌گیری موسیقی دستگاهی باز می‌گردد. این ساز در موسیقی دستگاهی دوران قاجار، نه به عنوان ساز مستقل، بلکه به عنوان حافظ ریتم و ادوار گوناگون در شکلی محدود حضور داشته است. معمولا نوازندگان و یا خوانندگان، ادوار پیچیده و یا طولانی را به اتکای همراهی تمبک اجرا می‌کردند و تمبک نیز با تکرار و تاکید ادوار، نوازنده یا خواننده را در حفظ ریتم یاری می‌کرده است. از آن‌جا که موسیقی دستگاهی متکی به شعر و آواز بوده، ادوار ریتمیک نیز در چهارچوب اوزان شعری شکل می‌گرفته است. در دوران اخیر شیوه‌های مختلفی از نظر نگرش و نوازندگی در این ساز به وجود آمده است که آن را می توان به سه گروه زیر تقسیم کرد:

گروه اول: نوازندگانی که مسلط به موسیقی دستگاهی هستند و اطلاعات گسترده‌ای در زمینه‌ی ادبیات و اوزان شعری دارند.
گروه دوم: نوازندگانی که تمبک را سازی مستقل می‌دانند، شناخت و اطلاعات در زمینه‌ی موسیقی را در درجه‌ی دوم اهمیت قرار می‌دهند و به موسیقی از دریچه‌ی ریتم توجه بیشتری دارند.
گروه سوم: نوازندگانی که برای ارائه‌ی تکنیک اهمیت ویژه‌ای قائلند و جنبه‌های نمایشی را به محتوای موسیقایی ترجیح می‌دهند. در این گروه ارائه‌ی ریتم هویت خاصی ندارد، ریتم‌ها تحت تاثیر هر نوع فرهنگ و هر نوع موسیقی هستند و فقط سرعت و جنبه‌های ظاهری اهمیت خاص پیدا می‌کند.
در جمع بندی این سه گروه، گروه سوم از جنبه‌های هنری و فرهنگی غافل‌اند و شاید بتوان گفت از تلفیق گروه اول و دوم می‌توان نتایج بهتری کسب کرد. شناخت بدون تکنیک، و تکنیک بدون شناخت، هر دو به یک اندازه ناقص است؛ اما مجموعه‌ی ابتکارات، ذوق و پشتوانه‌ی درست فرهنگی راه را برای هرگونه خلاقیت، چه در همراهی و چه در تک‌نوازی هموار می‌سازد.

آموزش موسیقی ایرانی در سنین کودکی و جوانی مسئله‌ای است بسیار حساس که اگر درست و مناسب به کار گرفته نشود، نتیجه‌اش دوری یک نسل از این حرکت فرهنگی است و متاسفانه اغلب تلاش‌هایی که در زمینه‌ی آموزش موسیقی به کودکان شده، تقلید و تلفیقی از فرهنگ‌های گوناگون بوده است. استفاده از ابزار و وسایلی که برای اجرای موسیقی‌های خاص ساخته شده، به تدریج فرهنگ شنیداری را از کودکی تغییر می‌دهد و کودک را با فرهنگ خود بیگانه بار می‌آورد. محتوای بعضی از کتاب‌های آموزشی کاملا از متدها و روش‌های غربی تقلید شده و نتیجه‌ی آن به وجود نیامدن تکنیک و روش‌های مناسب با فرهنگ موسیقایی ایرانی است.

در بین سازها معمولا سازهای کوبه‌ای برای آموزش‌های اولیه‌ی جوانان و کودکان بسیار مناسب هستند. این سازها نه تنها درک موسیقی را در کودکان افزایش می‌دهند، بلکه تاثیر بسیار خوبی در روحیه و سلامت آن‌ها دارند. در تمام دنیا آموزش‌های اولیه‌ی کودکان در اجرای ریتم را با هر وسیله‌ای آغاز می‌کنند. دست زدن، بازی‌کردن، کلمات موزون خواندن و جست و خیز کردن، همگی کارهایی هستند که کودکان بدون آموزش انجام می‌دهند. به همین علت فراگیری و اجرای ریتم با تمبک که یک ساز کوبه‌ای است برای کودکان و نوجوانان بسیار مناسب و جذاب است.

کتاب لطف تمبک اثر لیلا حکیم‌الهی در ۱۴۰ صفحه توسط نشر ماهور منتشر شده است.