بیست و سه قطعه

استاد علی اکبرخان شهنازی از چهره‌های منحصر به فرد فرهنگ ایران است. او از معدود کسانی است که بار حفظ میراث موسیقی دستگاهی ایران را به دوش کشید و به هنگام کم اقبالی‌اش، آن را از خطر فراموشی رهانید. این استاد بزرگ نه تنها امانت‌دار خاندان و ادامه دهنده‌ی راه هنرمندانی بود که این موسیقی را حفظ کرده و به آن اعتبار بخشیده بودند، بلکه به عنوان یک آموزگار و هنرمند هدفمند و دلسوز، با بردباری و جدیت تمام، طی مدت بیش از ۶۰ سال آموزش، اجرا و آفرینش آثار بدیع، لحظه‌ای از عرضه‌ی نوع هنر ناب و با تشخص موسیقی ایرانی، به جویندگان آن، فروگذار نکرد.

پرداختن به سبک استاد شهنازی، که دنیایی از معرفت و زیباشناسی هنر ایرانی در آن نهفته است، فرصت و مجالی دیگر می‌خواهد. در اینجا فقط به این نکته اشاره می‌شود که ساز شهنازی به مانند دریایی پر تلاطم و مواج است که به هنگام آرامش نیز اقتدار حضورش را گوشزد می‌کند. او بجز روح آشتی ناپذیری، روح موسیقی را از پدرش آقا حسین قلی به ارث برده بود؛ پدری که همه او را بزرگ‌ترین نوازنده‌ی تار و استاد موسیقی زمان خود می‌دانستند.

همان‌طور که در مورد کتاب ردیف دوره‌ی عالی نیز گفته شد، استاد شهنازی از قریحه و طبعی آفریننده برخوردار بود و قطعه‌هایی که می‌ساخت، در نوع خود بسیار بدیع و استثنایی بودند. از آن جمله می‌توان به فرم‌هایی با ضرباهنگ‌های خاص که به عنوان پیش‌درآمد یا ضربی، رنگ و تصنیف نامیده می‌شوند، اشاره کرد. این قطعه‌ها با وجود برخورداری از اصالت‌های موسیقی ایرانی هرکدام از جهت فرم و محتوا بسیار متفاوت با فرم‌های مشابه و متداول زمان‌اند. بعضی از این قطعه‌ها مانند ضربی‌های شور، بیات ترک و سه‌گاه از شهرت بسیاری برخوردارند. این قطعه‌ها که در تمام آن‌ها سبک استاد کاملا مشخص است، همگی بسیار باقدرت و استادانه ساخته شده‌اند و از لحاظ فرم‌شناسی برای آهنگسازی موسیقی ایرانی، آثاری قابل توجه‌اند.

در کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی، آثار ضربی مستقل از ردیف استاد شهنازی، به جز تصنیف‌ها، که شامل بیست و دو پیش درآمد و رنگ است، تدوین شده و به نت درآمده است. قطعه‌ی بیست و سوم که بر اساس یکی از اجراهای خصوصی استاد به نت درآمده است، به نظر می‌رسد که به تقلید از موسیقی فرنگی ساخته شده باشد؛ چرا که در آن زمان، میان کسانی که موسیقی را با اصول موسیقی غربی، و نوازندگانی که به روش سینه به سینه موسیقی می‌نواختند، تقابلی وجود داشت. شاید استاد برای نشان دادن توان خود در این زمینه و مقابله با گروه اول، این قطعه را ساخته باشد. دلیل افزودن این قطعه به پایان کتاب، معرفی نمونه‌ای از کار استاد در این زمینه است.

نت‌نویسی قطعه‌های کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی، بر مبنای اجراهای خود استاد که همراه ردیف دوره ی عالی ضبط شده، انجام شده است؛ ولی گاه در مورد بعضی نکته‌های ظریف، مانند مضراب‌ها، جمله‌ها یا پایه‌هایی که برای پر کردن سکوت‌ها زده شده، یا مواقعی که از چندصدایی استفاده شده و غیره، نگارنده از آنچه خود در کلاس درس استاد فراگرفته، استفاده کرده است. در مورد ۷ قطعه‌ی صلح در دستگاه سه‌گاه، چون نواری از اجرای استاد پیدا یافت نشده است، نگارنده آن را برمبنای آنچه از استاد فراگرفته، به نت درآورده است. در نگارش این قطعه‌ها از روشی استفاده شده است تا بتوان تکنیک‌ها و تزئین‌های خاص را با علامت نشان داد، به طوری که با خط ملودی مخلوط نشوند، ضمن اینکه اصل ملودی برای همه‌ی نوازندگان، حتا نوازندگان سازهای غیرمضرابی، واضح و قابل درک باشد، و تکنیک‌های مضرابی خاص استاد نیز مشخص و علامت‌گذاری شده باشند.

پس از گذشت ۱۲ سال از اولین چاپ کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی، در چاپ جدید تمام قطعات مجددا مورد بازنگری قرار گرفته‌اند و در موارد لازم اصلاحات و تغییراتی انجام شده است. خصوصا انگشت‌گذاری که از خصوصیات مهم مکتب تار شهنازی است مورد بازنگری قرار گرفته است و در تعیین علائم، علامت + برای انگشت شصت اضافه شده است. علائم کرن و بمل، تکرار و اشاره نیز در چند مورد اصلاح و سرعت قطعه‌ی دشتی نیز از ۹۴ به ۴۴ تصحیح شد. نکته‌ی مهم در این نت‌نویسی این است که گرچه نت‌نویسی براساس اجرای استاد شهنازی است، در مواردی خاص که مضراب‌های واخون به نحوی زده شده که توجیه خاص ساختاری ندارد و می‌تواند موجب اختلال در درک ریتم و ملودی اصلی شود این مضراب‌ها نوشته نشده است. در پایان قطعات نیز همه‌ی قطعات در اجراهای مرجع به نحوی سنگین شده و با تاکید اغراق آمیز تمام شده‌اند. از آنجا که این شکل لزوما بهترین روش برای پایان دادن به قطعات نیست، در مواردی که لازم تشخیص داده شد اصلاح شده‌اند.

کتاب بیست و سه قطعه پیش‌درآمدها و رنگ‌های استاد علی‌اکبر شهنازی اثر داریوش طلایی در ۶۸ صفحه توسط نشر ماهور منتشر شده است.