گنجینه‌ی تار

موسیقی کلاسیک ایران در طی سدهای گذشته تحولات زیادی را داشته است. شرایط سیاسی، فرهنگی و تحولات اجتماعی که در اواخر دوره‌ی قاجار و اوایل سلطنت پهلوی شکل گرفت، تغییرات زیادی را در ساختارهای فرهنگی و هنری ایران به وجود آورد. با ورود موج جدید و گسترش فرهنگ غربی و به نوعی تجدد طلبی، عده‌ای از هنرمندان اصیل راه گذشته را در پیش گرفته و به دنبال پاسداری از میراث پیشین و حفظ اصالت‌ها برآمدند و از آنجا که نتوانستند یا نخواستند خود را با شرایط جدید سازگار سازند کم کم از فعالیت جدی هنری دور شدند، عده‌ای دیگر نیز که تحت تاثیر فرهنگ جدید قرار گرفته بودند در جهت تخریب آنچه که از گذشته به صورت سینه به سینه انتقال پیدا کرده بود برخاستند. در این میان گروهی از هنرمندان مانند درویش خان، علی اکبرخان شهنازی و مرتضی خان نی داوود که میراث ‌دار اصالت‌های پیشین بودند، راهی میانه پیش گرفتند و در اندیشه‌ی خلاقیت‌هایی نسبت به گذشته‌ی خود بودند.

شیوه نوازندگی علی اکبرخان شهنازی به عنوان کسی که از سنین کودکی ظرایف موسیقی قدیم را زیر نظر پدرش میرزا حسین قلی فراگرفته و در شرایط فرهنگی جدید زندگی کرده بود دارای اهمیت بسیار بالایی می‌باشد. از آنجا که در گذشته امکانات ثبت آثار موسیقایی و خط نت وجود نداشت، بسیاری از نغمات دل‌انگیز قدیم به دست فراموشی سپرده شده است، در کتاب گنجینه‌ی تار سعی شده است با آشنا کردن هنرجویان موسیقی با آثار استاد شهنازی، تلاشی بیشتر در جهت برطرف کردن گسستی که سال‌ها میان نوازندگی به شیوه‌ی قدیم و امروز اتفاق افتاده است انجام گیرد.


شیوه‌های گوناگونی برای آوانگاری یک اثر موسیقایی در جهان وجود دارد که با توجه به سطح نوازندگان و خوانندگان و مخاطبان آن آثار طراحی شده‌اند اما در حقیقت آوانگاری یک اثر باید ناظر بر استیل (تکنیک‌ها و شیوه‌های نوازندگی و آهنگ‌سازی) پدیدآورنده‌ی آن باشد. در این نوع آوانگاری ریتم باید دقیق نگاشته شود و نباید به گونه‌ای تقریبی بیان شود. فواصلی که توسط آهنگساز و نوازنده استفاده شده‌اند نیز باید دقیق ذکر شود و تمپو یا سرعت نیز با همان اجرای اصلی منطبق باشد. چرا که بسیاری از تکنیک‌ها در تمپوهای کند و تند نسبت به هم متفاوت اجرا می‌شوند. دنیامیک یا شدت و ضعف در اجرا قطعه نیز باید در فرازهای مختلف آن ذکر شود تا نوازنده‌ی امروزی هرچه بیشتر بتواند اجرای خود را به اجرای اصلی نزدیک کند.

جاهایی که ریتم، تمپو و دینامیک تغییر می‌کند دقیق باید ذکر شود و این کار در کتاب گنجینه‌ی تار با آوردن دستورها و پیام‌هایی در آوانگاری قطعه انجام شده است. آوانگاری‌هایی که تا به امروز در موسیقی ایرانی متداول بوده است، بیشتر شاخصه‌های اجرایی را به عهده‌ی نوازندگان گذاشته است و این در صورتی است که اجرای صحیح یک اثر از یک نوازنده‌ی ساکن در دوره‌ای خاص از موسیقی ایرانی تنها با اشراف داشتن بر استیل و شیوه‌های نوازندگی آن دوره‌ی خاص امکان‌پذیر است. به عبارت دیگر ممکن است یک قطعه از نظر ظاهری، ریتم و تا حدودی ملودی، شبیه به قطعه‌ی اصلی اجرا شود اما حاوی ویژگی‌های تکنیکی درستی نباشد.

در اینجا منظور از استیل نوازندگی درست، ویژگی‌های نوازندگی دورانی است که قطعه در آن زاده شده است و این مطلب بسیار مهم است. چرا که تارنوازی معاصر با تمام تحول‌ها و فراز و نشیب‌هایش ریشه در مکتب تارنوازی خانواده‌ی فراهانی دارد و استاد شهنازی به عنوان نوازنده‌ای از آن خاندان که ضبط‌های قابل توجهی از ایشان به جای مانده است به عنوان یک هنجار به عنوان استیل نوازندگی تار آن دوران در کتاب گنجینه‌ی تار مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است.

واضح است که استیل نوازندگی و ویژگی‌های تکنیکی آن نسل، به درستی و کامل به امروز منتقل نشده است و تجربه‌ی تارنوازی دچار انفصالی تاریخی است. برهان این نظر، اجرا نشدن بسیاری از مضراب‌ها، پنجه‌کاری‌ها و سایر تکنیک‌های موجود در ضبط‌های قدیمی در دوران معاصر است. حسین مهرانی در تالیف کتاب گنجینه‌ی تار کوشیده است که سنت منتقل نشده‌ی تارنوازی استاد شهنازی را از منابع صوتی به جای مانده از ایشان استخراج نماید و راهی برای وصل نوازنده‌ی امروز به سنت تارنوازی آن استاد فقید باز کند. پیچیدگی‌های موجود در آوانگاری‌ها، حاصل این دیدگاه است.

لازم به ذکر است که تمام ویژگی‌های استیل یک نوازنده قابل نگارش نیستند، اما تکنیک‌هایی که یک نوازنده اجرا کرده است، از نظر انگشت‌گذاری، تنوع مضراب‌ها و یا شیوه‌ی استفاده از واخوان‌ها تا حدودی زیادی به شناساندن استیل تارنوازی یک نوازنده کمک می‌کند. در کتاب گنجینه‌ی تار سعی شده است که با نگارش دقیق مضراب‌ها، انگشت‌گذاری‌ها و ثبت واخوان‌ها و سایر ظرایف اجرایی، شیوه‌ی نوازندگی استاد شهنازی به درستی به نوازندگان انتقال داده شود.

در آوانگاری کتاب و نگاشتن مضراب‌ها و انگشت‌گذاری‌ها نیز سعی شده است به تمام ویژگی‌های نوازندگی استاد شهنازی توجه شود. گاهی ایشان فرازی را با دو الگوی متفاوت اجرا کرده‌اند که در نگارش این تفاوت‌ها ملاک قرار داده شده است. بیشتر این فرازها با تکرار و حالت دوم مضراب‌ها نوشته شده و در تعدادی از آن‌ها جنبه‌های زیباشناسی مضراب‌ها با توجه به هر دو حالت مضراب در فرازهای اجرا شده مورد توجه قرار گرفته است.

کتاب گنجینه‌ی تار اثر حسین مهرانی در ۲۴۸ صفحه منتشر شده است.